Błąd medyczny — definicja, rodzaje i konsekwencje

Jak podaje Naczelna Izba Lekarska, każdego roku do prokuratury trafia około dwóch tysięcy spraw o błędy medyczne. Tylko część z nich trafia do sądu w wyniku wniesionego aktu oskarżenia — co często jest wynikiem niezrozumienia istoty błędu medycznego oraz charakteru ścieżek postępowania, z których może skorzystać poszkodowany pacjent. W poniższym tekście spróbujemy przybliżyć te kwestie — i odpowiedzieć na Państwa pytania.

Co to jest błąd medyczny?

Pojęcie błędu medycznego do dziś nie zostało normatywnie sformułowane — co w kontekście ilości (i wagi) prowadzonych spraw cywilnych i karnych budzi wiele wątpliwości. Co więcej, w nomenklaturze zarówno potocznej, jak i prawniczej spotykamy się z określeniami zamiennymi, takimi jak błąd lekarski, błąd w sztuce lekarskiej, a nawet — niepowodzenie w leczeniu.

Błąd medyczny jest spośród nich z pewnością pojęciem najszerszym — dotyczy bowiem nie tylko postępowania lekarzy, ale również innych członków personelu medycznego: w tym pielęgniarek, ratowników i terapeutów.

Jeżeli mielibyśmy Państwu przedstawić najprostszą definicję błędu medycznego — ujmującą jego istotę — byłoby to nieumyślne działanie członków personelu medycznego podjęte w sprzeczności z aktualną wiedzą medyczną bądź bez zachowania należytej staranności, które skutkuje powstaniem szkody u pacjenta.

Definicja błędu medycznego w świetle prawa

Skoro w obowiązującym prawodawstwie nie można wyróżnić jednej, normatywnej definicji błędu medycznego, to należy zadać sobie pytanie: jak kwestię „co to jest błąd medyczny” rozstrzygają sądy?

Pierwszej odpowiedzi możemy szukać w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 1955 roku, gdzie „błędem w sztuce lekarskiej” określono „czynność (zaniechanie) lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką medycyny w zakresie dla lekarza dostępnym”. Mimo upływu czasu, znaczenie tej definicji wciąż jest powszechnie uznawane — szczególnie że zwraca uwagę na kwestię działania wbrew dostępnej wiedzy medycznej.

Chcąc zdefiniować błąd medyczny, warto się odwołać także do ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z dnia 6 listopada 2008 roku. Określa ona bowiem definicję „zdarzenia medycznego” jako „zaistniałego w trakcie udzielania lub w efekcie udzielenia bądź zaniechania udzielania świadczenia zdrowotnego, zakażenie pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pacjenta, albo śmierci pacjenta - którego z wysokim prawdopodobieństwem można było uniknąć w przypadku udzielenia świadczenia zdrowotnego zgodnie z aktualną wiedzą medyczną albo zastosowania innej dostępnej metody diagnostycznej lub leczniczej, chyba że doszło do dających się przewidzieć normalnych następstwa zastosowania metody,  na którą pacjent wyraził świadomą zgodę”. Tak opisana definicja pozwala stosunkowo precyzyjnie określić, jakie zdarzenia mogą kryć się pod pojęciem błędu medycznego — chociaż trzeba zaznaczyć, że zdarzenie medyczne a błąd medyczny są wciąż pojęciami odrębnymi.

Rodzaje błędów medycznych

W postępowaniach dotyczących zdarzeń medycznych wyróżnia się cztery rodzaje błędów medycznych. Są to błędy:

• diagnostyczne — powstałe na etapie rozpoznania choroby. Najczęściej mamy do czynienia z błędami polegającymi na zdiagnozowaniu innej choroby niż ta, na którą pacjent rzeczywiście cierpi, chociaż zdarzają się także przypadki błędów negatywnych (niestwierdzenia żadnej jednostki chorobowej, gdy pacjent jest chory) oraz pozytywnych (zdiagnozowania choroby, gdy pacjent w rzeczywistości jest zdrowy). Przyczyną błędu diagnostycznego może być, chociażby, błędna analiza wyników badań, wykonanie badań zaledwie powierzchownych lub niestosownych do stanu pacjenta;
• terapeutyczne — powstałe po rozpoznaniu jednostki chorobowej i podjęciu działań terapeutycznych. Najczęściej są efektem doboru niewłaściwych procedur leczenia do stanu pacjenta, nierzadko będąc przy tym kontynuacją źle postawionej diagnozy. Do tej grupy zalicza się także błędy operacyjne oraz większość błędów pielęgniarskich;
• techniczne — wynikające z niewłaściwego wykonania czynności medycznych przy pomocy sprzętu technicznego. W tym przypadku bardzo ważne jest określenie, czy błąd był efektem nieumiejętnego wykorzystania sprzętu, czy wady urządzenia;
• organizacyjne — powstałe na skutek zaniedbań lub złej organizacji pracy podmiotu leczniczego (np. szpitala) bądź którejś z jego jednostek (np. konkretnego oddziału).

Kto ponosi odpowiedzialność za błąd medyczny?

To, na kim spoczywa odpowiedzialność za błąd medyczny zależy w głównej mierze od charakteru samego błędu. W przypadku błędów organizacyjnych odpowiedzialność zazwyczaj ponosi kierownictwo danego podmiotu — choć wykazanie winy konkretnych osób jest w takich sytuacjach bardzo trudne.

O kwestii odpowiedzialności w przypadku błędów technicznych już wspomnieliśmy — może nią zostać obarczony członek personelu medycznego lub pośrednio szpital, w zależności od przyczyn popełnionego błędu.

Najwięcej uwagi należy poświęcić błędom diagnostycznym i terapeutycznym — w przypadku których za swoje postępowanie odpowiadają sami lekarze bądź inni członkowie personelu medycznego (ratownicy, pielęgniarki, położne). Charakter ponoszonej odpowiedzialności jest tutaj zależny od tego, na jakiej podstawie lekarz (będziemy używać tego określenia, choć mamy tu na myśli także i pozostałych członków personelu) udziela pacjentom świadczeń zdrowotnych.

Lekarze prowadzący prywatne gabinety w ramach działalności gospodarczej osobiście ponoszą odpowiedzialność za wyrządzone szkody — odpowiadają także za błędy popełnione przez zatrudniony w swojej placówce personel.

Nieco inaczej sprawa wygląda w przypadku lekarzy działających w podmiocie leczniczym na podstawie umowy o pracę lub kontraktu. W pierwszym przypadku odpowiedzialność lekarza za błąd zazwyczaj przyjmuje formę odpowiedzialności pracowniczej wobec danego podmiotu — bezpośrednią odpowiedzialność za wyrządzoną pacjentowi szkodę ponosi zatrudniająca lekarza placówka. Wyjątkiem są zdarzenia mające znamiona przestępstwa. W przypadku świadczenia usług na podstawie kontraktu lekarz ponosi odpowiedzialność prawną za błędy na zasadzie solidarności — czyli wspólnie z placówką medyczną.

Konsekwencje prawne błędu medycznego

Odpowiedzialność za błąd medyczny może mieć formę cywilną — jeśli związek między popełnionym błędem a szkodą jest możliwy do udowodnienia — oraz karną — jeśli błąd nosi znamiona przestępstwa, czyli wiąże się ze śmiercią, ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu bądź narażeniem pacjenta na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia.

Postępowanie cywilne wiąże się z odpowiedzialnością majątkową, która może przybrać formę odszkodowania (np. za koszty ponownego leczenia), zadośćuczynienia (czyli rekompensaty za sam uszczerbek na zdrowiu) oraz renty (pozwalającej pokryć koszty rehabilitacji i wsparcia osób trzecich bądź wyrównującej utratę wynagrodzenia ze względu na stan zdrowia). Sprawca szkody może zostać także zobowiązany do poniesienia kosztów postępowania sądowego.

W przypadkach błędów medycznych o znamionach przestępstwa możemy mówić także o odpowiedzialności karnej — w postaci grzywny, kary ograniczenia lub pozbawienia wolności. Odwołujemy się tutaj do artykułów: 155, 156, 157 i 160 Kodeksu Karnego. Przykładowo, narażenie pacjenta na niebezpieczeństwo utraty życia lub stały uszczerbek na zdrowiu podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech. Nieumyślne spowodowanie śmierci podlega zaś karze do pięciu lat pozbawienia wolności.

Trzeba zaznaczyć, że odpowiedzialność lekarza za błąd medyczny nie kończy się jednak na drodze sądowej. Naruszenie przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza bądź zasad etyki lekarskiej wiąże się bowiem także z odpowiedzialnością zawodową. Zgodnie z ustawą o izbach lekarskich, sąd lekarski może m.in. nałożyć naganę, karę finansową, ograniczyć zakres czynności zawodowych lub nawet pozbawić sprawcę prawa do wykonywania zawodu. Podobnej odpowiedzialności podlegają pielęgniarki, położne oraz ratownicy medyczni.

Gdzie zgłosić błąd medyczny?

Jeżeli Państwo bądź członek Państwa rodziny znalazł się w sytuacji, która wskazuje na wystąpienie błędu medycznego — mogą Państwo wejść ze swoimi roszczeniami na kilka dróg: zarówno cywilnych, jak i karnych.

Pierwszą instytucją, która może udzielić Państwu pomocy i porady jest Rzecznik Praw Pacjenta. Przeprowadzi on własne postępowanie wyjaśniające w Państwa sprawie i wskaże, w jaki sposób mogą Państwo domagać się odpowiedzialności prawnej ze strony członków personelu medycznego lub placówki medycznej. Może on także w Państwa imieniu zażądać wszczęcia postępowania sądowego (cywilnego bądź karnego) oraz dołączyć do już toczącej się sprawy.

Jeżeli jednak zdecydują się Państwo wejść na ścieżkę sądową, mają Państwo prawo pozwać domniemanego sprawcę błędu medycznego we właściwym sądzie cywilnym — rejonowym bądź okręgowym. W takim przypadku inicjatywa dowodowa należy do pacjenta, co oznacza, że to po Państwa stronie spoczywa obowiązek przedstawienia dowodów i przesłanek świadczących o popełnionym przez placówkę medyczną lub członka jej personelu błędzie.

Równolegle z postępowaniem cywilnym lub niezależnie od niego mogą Państwo zgłosić zawiadomienie o przestępstwie do zgodnej z miejscem zdarzenia prokuratury lub na policję. Jeżeli popełniony błąd będzie miał wskazane wcześniej znamiona przestępstwa, wszczęte zostanie postępowanie karne wobec jego sprawcy, a ustalenia w postępowaniu, w którym wydany został wyrok skazujący będą wiążące dla sądu w postępowaniu cywilnym i w dużej mierze ułatwią te postępowanie.

Niezależnie od wybranej przez Państwa drogi postępowania, zawsze doradzamy kontakt ze specjalizującym się w prawie medycznym adwokatem bądź radcą prawnym.

Źródła: nil.org.pl (Naczelna Izba Lekarska), rf.gov.pl (Rzecznik Finansowy), gov.pl/rpp (Rzecznik Praw Pacjenta), Wolters Kluwer